- PATATESİN ÖNEMİ VE FAYDALARI
Patates önemli bir karbonhidrat kaynağıdır. Bunun da çoğunu nişasta meydana getirir. Ayrıca çok daha düşük oranda protein içerir. Öte yandan, patateste önemli miktarda C vitamini bulunmaktadır. Sindirimi çok kolaydır. Bu özelliği nedeniyle insan besini veya yemeklik olarak kullanımı dünyanın hemen her ülkesinde çok yaygınlaşmıştır. Öte yandan patates endüstride nişasta ve ispirto üretiminde de kullanılmaktadır. İnsan besini olarak kullanıma uygun olmayan küçük yumrular hayvan yemi olarak değerlendirilebilmektedir. Orijini Amerika’nın dağlık bölgesidir. Özellikle Peru ve Şili’de 1560-70 yıllarda İspanyol gemicileri tarafından And dağlarından İspanya’ya götürmüşler. Patates bir hektar buğdaya nazaran 1.74 defa daha fazla kalori ve 1.3 defa daha fazla protein içerir. Protein % 4.9’dur.
- DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE PATATES ÜRETİMİ
Patatesin orijini Güney Amerika Kıtasıdır. Yüksek adaptasyon yeteneği sayesinde patates dünyanın hemen tüm ülkelerinde yetinebilmektedir. 2003 yılı rakamlarına göre dünya patates dikim alanı 19.3 milyon hektar, üretimi ise 311 milyon ton civarındadır. En fazla patates yetiştiren ülkeler 1) Çin, 2) Rusya, 3) Hindistan, 4) A.B.D., 5) Ukrayna, 6) Polonya, 6) Almanya’dır.
Türkiye’ye patatesin yaklaşık olarak 150 yıl önce Rusya’dan girdiği sanılmaktadır. Ülkemizde patates çok kısa yayılmış ve günümüzde sofralarımızın vazgeçilmez bir gıda maddesi olmuştur. 2003 yılı istatistiklere göre ülkemizde patates dikim 200 bin hektar, üretimi 5.3 milyon ton ve verimi ise 2.600 kg/da’dır.
Patates Personate (Tubiflorae) takımından, Solanacea familyasındna, Solanum cinsinden Solanum tuberosum L’dir. 68 yabani ve 8 kültür formu vardır. 2n = 24 ve 2n = 77 kromozon sayısı vardır.
- PATATESİN BOTANİK ÖZELLİKLERİ
Patates bitkisinin botanik özellikleri toprak üstü organları ve toprak altı organları olarak iki kısımda incelenir.
3.1 Toprak Üstü Organları
Patates yumruları vasıtasıyla vejetatif olarak üretilen tek yıllık otsu bir bitkidir.
Patatesin toprak üstü gövdesi yumrunun gözlerinin sürmesi ile oluşan saplardan meydana gelir. Yumrudan süren sap sayısı ortalama 4-5 adettir. Bu saplar ayrıca dallanabilirler. Saplar 50-150 cm boylanabilir. Ana gövde üzerinden yapraklar çıkar. Yapraklar 3-13 yaprakçıktan meydana gelir. Patateste her dal demet halinde bir çiçek durumu ile son bulur. Çiçekteki yumurtalığın döllenip gelişmesi ile patatesin meyvesi meydana gelir ve küçük bir domatesi andırır. Her meyvede 150-200 adet tohum bulunur. Yemeklik patateste % 12-16, sanayide ise % 16-25 nişasta istenir.
3.2 Toprak Altı Organları ve Yumru Oluşumu
Patates lifli bir kök sistemine sahiptir. Bitkiler önce kazık bir kök oluşturur ve daha sonra bundan meydana gelen lateral kökler ise lifli kök sistemini meydana getirir.
Yumruların dikiminden sonra gözlerdeki tomurcukların sürmesi ile çimlenme başlar. Bu sürgünler toprak üstü sapları meydana getirir. Sapın toprak altı kısımlarında sürgünler çıkar ve bunlar yatay olarak gelişir. Bunlara “stolon” denir. Bunlar kök değildir fakat üzerinde lifi kökler meydana gelebilir. Stolonlar aslında sap veya dal karakterli olup üzerinde yaprak yerine pulcuklar taşırlar. Pulcukların altında ise gözler yer alır. Bitkiler toprak üzerinde görüldükten sonra 7-10 gün içinde stolon oluşumu başlar. Gelişme ilerledikçe stolonların uç kısmı şişmeye başlar ve yumru meydana gelir. Oluşan genç yumrular vasıtasıyla bitkinin toprak altı sap ve gövdelerine bağlanmış olurlar. Yumruda et rengi sarı veya beyaz olmaktadır. Sarı renkli yumrular pişirildikleri zaman dağılmazlar. Bunlarda protein oranı yüksektir. Beyaz renkli yumrular ise pişirildiklerinde dağılırlar. Bunlarda ise nişasta oranı yüksektir. Çoğunlukla yabancı döllenir. Kendine döllenmede var.
Yumrular hasattan sonra ortalama 2 aylık bir uyku dönemi (dormansi) geçirdikten sonra çimlenebilir ve sürgün verebilirler.
- PATATES TARIMI
4.1 İklim İstekleri
Patates genel olarak bir ılıman iklim bitkisidir. Yetişme süresi boyunca yüksek sıcaklık verim ve kalitenin düşmesine neden olur. Bu nedenle patates gelişme süresince serin bir iklim ister. Örneğim uzun gün koşullarında yumru gelişimi için gerekli sıcaklık 16-18 ºC’dır. Patatesin sıcaklık isteği farklı gelişime devrelerine göre değişmektedir. Çıkış ve yumru oluşumuna kadar geçen erken devrede düşük sıcaklıklar istenmez. Bu dönemdeki düşük sıcaklar çıkışı yavaşlatır ve bitkinin hastalıklara karşı dayanıklılığını azaltır. Yumru oluşumu ve erken yumru gelişimi dönemlerinde yüksek sıcaklar verimi düşürücü etkide bulunur. Yumru tutumu için daha düşük sıcaklar arzu edilir. Hızlı yumru gelişmesi ve olgunlaşmasının başlangıç döneminde, yüksek sıcaklar verimi artırıcı etkide bulunur.
Patateste normal bir verim sağlamak için 200-300 mm’lik yağış yeterlidir. Bitkinin suya en fazla ihtiyaç duyduğu dönem yumru gelişme dönemidir. Bu periyot çiçeklenmeden 1-2 hafta sonrasına kadar sürmektedir. Toplam sıcaklık isteği 1600-3000 °C’dir. -1 ile -1.5°C’de zarar görürler.
4.2 Toprak İstekleri
Patates yumuşak, derin profilli, iyi drene olmuş, milli-tınlı veya kumlu-tınlı hafif asit toprakları ister. Ağır topraklar patates için uygun değildir. pH 5.4 – 7.5 arasında olması istenir.
4.3 Patatesin Gübre İsteği ve Gübrelenmesi
Çeşitli bölgelerde yapılan deneme sonuçlarına göre saf madde olarak dekara 14-22 kg azot verilmesi önerilmektedir.
Gübre olarak;
Amonyum sülfat (%21) 67-105 kg/da
Amonyum nitrat (%26) 54-85 kg/da
Üre (%45) 31-49 kg/da’dır
. Denemelerde patates için dekara 15-18 kg saf fosfor atılması gerektiği de belirlenmiştir. Gübre olarak;
Triple süperfosfat (%43) 35-42 kg/da’dır.
Azotlu gübrenin üçte ikisi dikim öncesi veya dikimde, kalan üçte biri ise boğaz doldurma ve ilk sulamadan önce verilmelidir. Fosforlu gübrenin tamamı dikimde verilmelidir.
4.4 Ekim Nöbeti
Aynı tarlada üst üste patates yetiştirilmesi doğru değildir. Patatesin yer alabileceği en iyi ekim nöbeti baklagil ve tahılların bulunduğu nöbetleşme sistemlerdir. Yapılan denemelerde 1 yıl buğday-1 yıl patates veya 3 yıl yonca arkasından 1 yıl patates şeklinde uygulanan ekim nöbeti sistemlerinde patatesten yüksek verim sağlanmıştır.
4.5 Tarla Hazırlığı
Patates dikilecek tarlada anız varsa, sonbaharda derin sürüm ile hemen bozulmalıdır. Böylece toprak yüzeyinin kışı kabarık olarak geçirmesi sağlanır. İlkbaharda diskaro veya tırmık çekilerek tarla dikime hazır hale getirilir.
4.6 Tohumluk
İyi bir patates tohumluğunda aranan özellikler şunlardır:
- Sağlam bir iklimden gelmeli (örneği yayladan) ve hastalık taşımamalıdır.
- Çeşit safiyeti yüksek olmalıdır.
- Tohumluk patates yumruları 50-80 golmalıdır. İri yumruların ikiye ve hatta dörde bölünerek kullanılması mümkündür.
- Çeşit üretim amacına uygun olarak seçilmelidir. Örneğin turfanda patates yetiştiriciliğinde 65-80 günde olgunlaşan erkenci çeşitler, normal yetiştiricilikte ise 120-140 günde olgunlaşan orta geç veya geççi çeşitler dikilmelidir.
- Dikimden önce yumruların ön filizlendirmeye alınmış olması gerekir. Dikimde kullanılacak yumrularda gözler uyanmış olmalıdır. Bunun için yumrular dikimden önce ön filizlendirmeye alınır ve 1-2 cmuzunluğunda yeşil sürgünler oluşur. Ön filizlendirme erken olgunlaşmayı ve çıkışın iyi olmasını sağlar.
4.7 Patates Dikimi
Dikim zamanı büyük ölçüde iklim koşullarına bağlıdır. Toprak sıcaklığı en az 8-10 ºC olduğu zaman dikim yapılabilir. Bu nedenle, ilkbahar geç donlarının hemen arkasından dikime geçilebilir. Ülkemizde Ege ve Güney Anadolu bölgelerinde, riskli olmakla beraber Şubat ortasında ve hatta daha erken dikim yapılarak Mayıs sonlarında hasat edilebilmektedir.
Sulu patates tarımında ortalama olarak dekara 200-250 kg, kuru tarımda ise 150 kgcivarında tohumluk kullanılır. Uygulanacak sıra arası mesafe traktör ve çeşitli çapalama ekipmanlarının çalışmalarına fırsat verecek genişlikte (en az 60 cm) olmalıdır. Örneğin 60 x40 cm veya 70 x 35 cm dikim sıklıkları uygundur. Dikim derinliği, yüzlek dikimde 2 cm, derin dikimde 5 cm’dir. Yüzlek dikimlerin üzerine en az 15 cm, derin dikimlerin üzerine ise en az 10 cm toprak örtülerek sırt yapılmalıdır. Böylece stolonlar toprak altında iyi teşekkül edebilir.
Yumru dikimi çeşitli şekillerde yapılabilir.
a)Ocak Usulü Dikim: Tarlada uygun sıra arası ve sıra üzeri mesafelerde ocaklar açılır yumrular bu ocaklara dikilir.
b)Pulluk Arkasına Dikim: Bu yöntemde patates pulluk tarafından açılan çizginin yan tarafına dikilir. Daha sonra üzeri pullukla kapatılır.
c)Karık Usulü Dikim: Bunun için uygun ekipmanlarla karıklar açılır. Yumrular karıkların kenar kısımlarına bastırılarak dikilir. Sonra sırtlar sürülerek yumru üzeri kapatılır.
d)Makine İle Dikim: Ocak veya karıklar makine ile açılır ve dikim insan gücü ile gerçekleştirilir. Modern makinelerde ise tüm işlemler makine tarafından yapılmaktadır.
4.8 Bakım İşleri
Patates yetiştiriciliğinde en önemli bakım işlerinden biri çapalamadır. Bitkiler toprak yüzeyine çıktıktan çiçeklenme sonuna kadar geçen dönemde çapa yapılır ve ayni zamanda boğaz doldurulur. Çapalama sayısı 2-3’den aşağı olmamalıdır. Bitkiler 3-4 yapraklı devreye gelince ilk çapa yapılır ve 15-20 günlük aralarla çapalanmaya devam edilir.
Diğer bir önemli bakım işlemi sulamadır. Dikimde toprağın nemli olması çıkışı hızlandırır. Bu nedenle dikimden önce eğer toprak kuru ise sulama yapılarak tava gelmesi sağlanmalıdır. Bitkilerde su ihtiyacı alt yapraklarda solma ve sararmayla kendini belli eder
Patateste sulama zamanları:
- Birinci su: Çıkış ile yumru oluşum devresi arasında verilir.
- İkinci su: Yumru oluşumu başlangıcında verilir. Bu devre patatesin suya en fazla ihtiyaç duyduğu devredir.
- Üçüncü su:Yumruların şişme devresinde verilir. Bu devrede toprak sürekli nemli tutulmalıdır.
- Diğer sulamalar:Gerektikçe verilir. Hasat ile son sulama arasında 1 haftalık bir zaman bırakılır.
4.9 Patates Hasadı
Patatesin yaprak ve sapları tamamen kuruduğu zaman hasat işine başlanır. Bu devrede stolonlar ana bitkiden ayrılmış ve yumrular optimum büyüklüklerini kazanmıştır.
Patates çatal veya bel kullanılarak elle hasat edilebilir. Diğer bir hasat şekli pullukla sürümdür. Ancak, en ucuz hasat makine ile yapılır.
Turfandacılık yönünden daha erken hasat yapılabilmektedir. Ancak bu durumda verim düşük olur ve yumruların depolanma yetenekleri azalır.
4.10 Depolanma
Patatesinde depolanmasından amaç yumruların yenebilme ve satılabilme yeteneklerini devam ettirerek Sonbahar, Kış ve İlkbahar ayları boyunca piyasaya düzenli bir mal vermektedir. İyi bir depolama aşırı rutubet kaybını, yumru üzerinde çeşitli mantarların gelişmesini ve aşırı sürgün gelişmesini engellemelidir.
Patates yumrusu yaşayan bir organ olup depolama sırasında solunum yapar ve bünyesindeki maddeleri kullanır.sıcaklık arttıkça solunum ve madde tüketimi artar. Optimum patates muhafaza sıcaklığı 2-6 ºC’dir. Uygun depolama oransal nemi ise % 90’dır. Ancak bu koşullarda dahi % 8-10 ağırlık ve % 10-12 nişasta kaybı söz konusudur.
Üretilen patatesler toprak silolarda, muhafaza veya kilerlerde ve modern depolama tesislerinde depolanır. Toprak silolarda depolama ülkemizde Karadeniz bölgesinde çok yaygın şekilde kullanılmaktadır. Bu depolama yönteminde takriben bir tonluk patatesler taban genişliği 150 cm’yi geçmeyecek şekilde ve su tutmayan yüksekçe bir yerde istiflenir. İstifleme konik bir şekilde yapılır. Yığın üzerine 20-25 cm kalınlıkta saman ve bunun üzerine ise 5-10 cm kalınlıkta toprak örtülür. Patatesler kasalar ve halinde mahzen ve kilerlerde de depolanmaktadır. Ancak buralarda havalanma iyi olmalı ve sıcaklık istenilen düzeyin üzerine çıkmamalıdır. Ayrıca patates sıcaklığı, rutubeti ve aydınlanma durumu kontrol edilebilen modern depolama tesislerinde de depolanır. Özellikle uzun süreli saklamalarda bu tip tesislerden yararlanılmalıdır.